Radiostacja gliwicka to faszynujący kompleks składający się z trzech budynków oraz charakterystycznej drewnianej wieży antenowej, który został wzniesiony w 1935 roku w miejscowości Gleiwitz, znanej dzisiaj jako Gliwice. Obiekt ten został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego, a jego numer rejestracyjny to 694/64. Co więcej, radiostacja figuruje również na prestiżowej liście pomników historii, co podkreśla jej znaczenie i wartość kulturową.
Radiostacja gliwicka nie tylko pełniła ważną rolę w systemie komunikacji radiowej, ale także stanowi interesujący element dziedzictwa architektonicznego regionu, będąc świadkiem wielu wydarzeń historycznych. Jej unikalna konstrukcja oraz wartość historyczna sprawiają, że jest ona obiektem zainteresowania zarówno mieszkańców, jak i turystów odwiedzających Gliwice.
Pierwsza gliwicka stacja radiowa
Pierwsza stacja radiowa w Gliwicach została uruchomiona w 1925 roku, z myślą o rozszerzeniu zasięgu wrocławskiej rozgłośni – Rozgłośni Śląskiej S.A. Schlesische Funkstunde AG, na obszary wschodnie niemieckiego Śląska oraz zachodnie ziemie polskie, gdzie pełniła funkcję propagandową. Nowo wzniesiony budynek stacji zlokalizowany był przy ul. Kieferstädtler Landstrasse (dzisiaj znanej jako ul. Radiowa). Był to imponujący, dwukondygnacyjny gmach o powierzchni 650 m².
W odległości 94 metrów od budynku zbudowano dwie stalowe wieże, każda o wysokości 75 m, wyposażone w teową antenę, która przez lata była modernizowana. Inauguracja rozgłośni miała miejsce 15 listopada 1925 roku. Oficjalna nazwa stacji brzmiała Stacja Pomocnicza Gliwice – Rozgłośni Śląskiej S.A. (Zwischensender Gleiwitz – Schlesischen Funkstunde AG). Używano także określeń takich jak Nebensender Gleiwitz czy Stacja nadawcza Gliwice (Sendestelle Gleiwitz).
W budynku zainstalowano nadajnik firmy Telefunken wraz z systemem zasilania, a stacja początkowo była w stanie nadawać na mocy 1,5 kW. Jej wyposażenie ograniczało się do sali koncertowej, jednego studia, reżyserni i biur. Po trzech latach, w celu poprawy jakości nadawania, zwiększono moc stacji do 5 kW, co trwało do końca jej działalności w 1935 roku.
Na otwarcie rozgłośni przybył z Berlina Hans Bredow, uznawany za pioniera niemieckiej radiofonii. Wygłosił on wówczas znamienne słowa: „Ten, kto upolitycznia niemieckie radio, grzeszy przeciwko jego duchowi.” Niestety, po dojściu do władzy nazistów w 1933 roku, sytuacja radiostacji uległa drastycznej zmianie. Wzrastał wpływ oraz nacisk ze strony partii nazistowskiej. W rezultacie odwołano dotychczasowego kierownika, Paula Kanię, który bronił praw swoich żydowskich pracowników i emitował twórczość żydowskich artystów.
Mimo początkowych sukcesów, liczba radiosłuchaczy w 1935 roku wyniosła mniej niż 10.000 abonentów, co przyczyniło się do trudnych warunków finansowych rozgłośni.
Druga gliwicka stacja radiowa
Aby rozszerzyć zasięg stacji radiowej, na gruntach o powierzchni trzech hektarów przy ulicy Tarnowitzer Landstraße (Tarnogórskiej) 127–131, wzniesiono nową stację nadawczą, która zaczęła swoją działalność 22 grudnia 1935 roku. Początkowo pracowała z mocą 8 kW, emitując na częstotliwości 243,7 m (1.231 kHz). Konstrukcja drewnianej wieży antenowej zajęła pięć miesięcy w 1935 roku i została zrealizowana przez firmę Christoph & Unmack z Niesky O.L. Wysokość 111 m zapewnia jej status najwyższej obecnie funkcjonującej, całkowicie drewnianej struktury w Europie oraz uznanie za najwyższą drewnianą wieżę antenową na świecie.
Sygnał był emitowany za pomocą półfalowej anteny pionowej, która była zawieszona Wewnątrz wieży. W latach 20. i 30. XX wieku w Niemczech wzniesiono 53 drewniane wieże antenowe, jednak w latach 40. budowa takich konstrukcji przestała być praktykowana. Drewniane wieże umożliwiały lepsze emitowanie sygnałów przez zawieszenie anteny pionowej, w odróżnieniu od poziomych, które miały gorsze parametry. Najwyższa wieża, Sendeturm Mühlacker, osiągała wysokość 190 metrów, jednak została zniszczona w 1945 roku przez niemieckich pracowników.
Wrocław posiadał wieżę o wysokości 140 metrów. Budowa wieży w Gliwicach opierała się na belkach modrzewiowych o różnej grubości i prostokątnym, głównie kwadratowym przekroju, połączonych za pomocą kołków i śrub mosiężnych. W konstrukcji wykorzystano ponad 16 tysięcy różnorodnych śrub, podczas gdy stalowe gwoździe zostały całkowicie pominięte. Przekrój poziomy wieży jest kwadratem, natomiast przekrój pionowy ma charakter paraboliczny. Nieodłączne stopy wieży zostały osadzone w czterech betonowych fundamentach o wadze 87 ton każdy.
Wieża ma wysokość 111,1 m i zawiera cztery podesty rozmieszczone na wysokościach: 40,4 m, 55,3 m, 80,0 m oraz 109,7 m. Wymiary podstawy wieży wynoszą 20 × 20 m, a górnej platformy 2,13 × 2,13 m. Na szczyt wieży prowadzi system drabin, który liczy łącznie 365 szczebli.
Od roku 1937 gliwicka radiostacja działała w ramach śląskiej sieci synchronicznej (system Telefunkena) na Śląskiej Fali Wspólnej (Schlesische Gleichwelle – Schl. Gl.W.) i pełniła funkcję „stacji matki”. Drugie miejsce w tym systemie zajmowała stacja w Görlitz, która działała jako „stacja córka”. Obydwie stacje emitowały ten sam program, który był dostarczany przez Stację Główną Wrocław (Schlesischer Sendebezirk Breslau). Zasięg sygnału można było zobaczyć na specjalnej mapie. Odbiór w dalszych lokalizacjach, szczególnie wieczorem i nocą, stał się trudniejszy z powodu zakłóceń wywoływanych przez inne stacje w sieci.
Na koniec, 31 sierpnia 1939 roku na terenie radiostacji miała miejsce tak zwana prowokacja gliwicka. O tego incydentu można zapoznać się w osobnym artykule.
Radiofonia górnośląska po 1945 r.
Radiostacja w Gliwicach odegrała istotną rolę w historii radiofonii, a jej działalność trwała aż do 22 stycznia 1945 roku, gdy miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. 25 maja 1945 roku obiekt został przekazany polskiej administracji. Już od 23 października tego samego roku zaczęto z Gliwic regularnie nadawać audycje katowickie. W 1950 roku kontrolę nad katowickim programem przejął nowy nadajnik w Rudzie Śląskiej, a w tym samym czasie stacja w Gliwicach zaczęła zagłuszać nadawanie stacji zagranicznych, w szczególności Radia Wolna Europa, co trwało do 1956 roku.
Po zakończeniu zagłuszania, główny budynek radiostacji został przekształcony w ośrodek produkcji nadajników średniofalowych o mocach 30 i 50 kW, które przeznaczone były dla regionalnych rozgłośni w Polsce. Do roku 1967 wieża była miejscem prób emisyjnych. W kolejnych latach obiekt przeszedł różnorodne adaptacje produkcyjne, przede wszystkim dla potrzeb telewizji. W 2002 roku Telekomunikacja Polska SA sprzedała cały kompleks miastu Gliwice.
W 2005 roku obiekt stał się częścią Muzeum w Gliwicach. Obecnie Radiostacja Gliwice ma charakter edukacyjny, będąc historycznym miejscem, w którym zachowało się niemal kompletny zestaw technicznego wyposażenia stacji nadawczej z 1934 roku, produkowanego przez wiodące firmy takie jak Lorenz, Telefunken i Siemens & Halske AG.
W zespole zabytkowych urządzeń znajdują się między innymi 12-kilowatowy nadajnik radiowy Lorenz, choć brakuje w nim wszystkich lamp nadawczych. Zachowały się również elementy sterowania oraz kontrolne (7 z 9 stojaków), a także stół kontrolny oraz instalacja chłodzenia wodą lamp nadawczych, usytuowana w piwnicy. Ponadto w obiekcie odnaleziono rozdzielnię niskiego napięcia (obecnie w sali audiowizualnej) oraz mniejsze urządzenia, takie jak odłączniki wysokiego napięcia. Niestety, wyposażenie studia awaryjnego nie przetrwało.
Nadajnik Lorenz został ostatecznie zdemontowany w 1963 roku i trafił do warszawskiego Muzeum Techniki, gdzie przebywał przez 50 lat. Dopiero w 2013 roku udało się go odzyskać i przywrócić na miejsce pierwotnej pracy w radiostacji. Pod względem konserwacji drewnianej wieży obecnie ocenia się jej przydatność na około 15-20 lat.
W 2009 roku usunięto późniejsze przeróbki i przekształcono 3-hektarową działkę w publiczny park. 31 sierpnia 2009 roku, w ramach obchodów 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej zaprezentowano iluminację wieży przy użyciu tysięcy diod LED. Z kolei od czerwca 2010 roku w parku udostępniono darmowy hotspot, a od 2012 roku na stronie Urzędu Miejskiego w Gliwicach można oglądać obrazy z kamery umieszczonej na wieży.
Na wieży zainstalowano około 50 anten telekomunikacyjnych, w tym dla telefonii komórkowej, Centrum Ratownictwa w Gliwicach oraz radio-taxi, co pozwala na pozyskiwanie funduszy na jej konserwację i utrzymanie. Jednakże połączenie nowoczesnych elementów z historyczną, drewnianą konstrukcją skutkuje zauważalnym zgrzytem estetycznym, co obniża wartość tej cennej zabytkowej lokalizacji.
Radiostacja w filmie
W kontekście przedstawiania historii radiostacji gliwickiej, warto zwrócić uwagę na kilka znaczących filmów, które poruszają ten temat. Oto przykłady dzieł, które naświetlają wydarzenia związane z radiostacją:
- Der Fall Gleiwitz, reż. Gerhard Klein, DEFA Berlin 1961. To czarno-biały film z NRD, znany w Polsce pod tytułem Tu radio Gliwice. Wersja niemiecka i angielska, znana jako Gleiwitz Case, jest dostępna na płycie DVD,
- Operacja Himmler, reż. Zbigniew Chmielewski, 1979. Jest to polski telewizyjny dokument fabularyzowany, który trwa 80 minut i jest w kolorze,
- Cień Radiostacji, reż. Krzysztof Magowski, 2003. To 45-minutowy polski reportaż telewizyjny, który był również wyświetlany w kinach.
Pozostałe obiekty w kategorii "Zabytki":
Zamek Piastowski w Gliwicach | Mury obronne w Gliwicach | Willa CaroOceń: Radiostacja gliwicka